Gebouw Automatiserings- en Controlesysteem (GACS)
Op deze pagina
In de CO2-routekaarten van care is energiemanagement de meest gescoorde maatregel om nog op te pakken. Met de inwerkingtreding van de EPBD III (energieprestatie van gebouwen) is het fenomeen GACS geïntroduceerd: Gebouw automatiserings- en controlesysteem. Je kunt ook de Engelse term BACS tegenkomen: Building Automation and Control System. Ga je aan de slag met energiemanagement, dan is het wijs meteen aan de GACS-eisen te voldoen.
Op deze pagina bieden we je handvatten om de eis om een GACS te installeren te kunnen beoordelen en de juiste acties te kunnen ondernemen. Gezien de complexiteit van de eisen aan een GACS kan dit artikel niet volledig zijn. We verwijzen je waar nodig naar andere bronnen met meer gedetailleerde informatie.
GACS in Europese en Nederlandse regelgeving
Uit de EPBD III volgt de verplichting om uiterlijk op 31 december 2025 een Gebouw Automatiserings- en Controlesysteem (GACS) in gebouwen met een verwarmings- of koelinstallatie van meer den 290 kW te plaatsen.
In het Besluit bouwwerken leefomgeving (Bbl) is de GACS-eis conform EPBD III opgenomen onder de volgende artikelen:
- Bestaande bouw: art. 3.145 en art. 3.146;
Art. 3.147 zegt vervolgens: De artikelen 3.145 en 3.146 zijn niet van toepassing tot en met 31 december 2025. - Nieuwbouw: art. 4.160c en 4.160d;
Art. 4.160e zegt vervolgens: De artikelen 4.160c en 4.160d zijn niet van toepassing tot en met 31 december 2025.
Strikt genomen zouden al deze gebouwen uiterlijk op 31 december 2025 hierover moeten beschikken… In de praktijk zal dat niet haalbaar zijn, aangezien de eisen aan een GACS lang onduidelijk zijn gebleven en omdat er niet voldoende capaciteit in de markt is om alle meet- en regelsystemen voor die tijd aan te passen.
In de EPBD IV is een aanscherping van de GACS-eis opgenomen. Deze moet uiterlijk juni 2026 in de Nederlandse wet- en regelgeving zijn omgezet. Dat betekent niet dat alle eisen direct van kracht zijn. Een aantal eisen, waaronder een GACS voor kleinere installaties, slimme woningen en een automatisch lichtregelsysteem treden pas eind 2027, 2029 of later in werking.
Let op dat de EPBD IV stelt dat overheden ervoor moeten zorgen dat niet voor bewoning bestemde gebouwen (= utiliteit) met installatiesystemen boven de 70 kW uiterlijk op
31 december 2029 zijn uitgerust met een GACS. Wij vertalen dat al snel als “vanaf 1 januari 2030 moet …”, met het risico dat we pas net voor of in 2030 hierover na gaan denken.
Wat is een GACS?
GACS staat voor Gebouw Automatiserings- en Controlesysteem.
Het is een systeem dat technische installaties in gebouwen automatisch monitort, analyseert, regelt en bewaakt. GACS-systemen verzamelen gegevens over het energieverbruik van gebouwen, installaties en installatie-onderdelen en gebruiken deze om aanpassingen te (laten) doen die het energieverbruik verminderen.
Een GACS is een intelligent systeem dat helpt om gebouwen energiezuiniger en comfortabeler te maken door de technische installaties te optimaliseren. De verhouding tussen een gebouwbeheersysteem (GBS), energiemanagementsysteem (EMS) en GACS zie in je onderstaande figuur:
Bron: Dennis Verschoor (AYYA Automation) & Paul de Backker (dBms)
Demarcatie
Een GACS stuurt de volgende installaties aan:
- Verwarming
- Warm tapwater
- Koeling
- Luchtbehandeling
- Verlichting
- Zonwering
Ofwel alles wat “comfort” in een gebouw biedt.
Wat stuurt een GACS niet aan:
- Liften;
- Veiligheidsinstallaties, zoals brandmeld-, ontruimings- en blusinstallaties;
- Domotica;
- Zonnepanelen, windmolens en laadpalen;
- Koppelingen tussen veiligheidsinstallaties en bijv. luchtbehandeling;
- Zwembadinstallaties;
- Procesinstallaties, zoals het produceren van stoom voor autoclaven.
Deze installaties kunnen wel door het gebouwenbeheerssysteem (GBS) aangestuurd worden, of via het GBS gekoppeld zijn aan installaties die onder het GACS vallen. In combinatie met het EMS (energiemanagementsysteem) kan optimaal gebruik van hernieuwbare bronnen gemaakt worden.
Waarom zonwering in een GACS?
In de EPBD IV wordt aandacht gevraagd voor de toename van het aantal airco-systemen in Europa, waardoor de piekbelasting op hete dagen toeneemt, de energiebalans verstoord wordt en de prijs van elektriciteit stijgt. Daarom wordt aandacht gevraagd voor “strategieën die bijdragen tot betere thermische prestaties van gebouwen tijdens de zomer”. Een van de maatregelen die oververhitting kan voorkomen is een efficiënte, geautomatiseerde inzet van zonwering.
Doel van en eisen aan een GACS
De naam GACS geeft al aan dat, in tegenstelling tot een “ouderwets” gebouwbeheersysteem, er ook een controle-component aan de installatie is toegevoegd.
Het doel van een GACS is om ervoor te zorgen dat installaties bij oplevering optimaal werken en, vooral, tijdens de gehele gebruiksduur optimaal blijven werken:
- Minder energievraag;
- Duurzamere energie;
- Betere betrouwbaarheid;
- Efficiëntere inzet van energie
- Evenwichtiger energieverbruik;
- Lagere (exploitatie)kosten.
Bron: Dennis Verschoor (AYYA Automation) & Paul de Backker (dBms)
In de huidige situatie zie je nog te vaak dat een installatie bij oplevering goed is ingeregeld, maar door veroudering, verbouwingen, “tijdelijke” aanpassingen in instellingen, storingen, vervanging van defecte onderdelen, reacties n.a.v. klachten en door ongewenste acties van gebruikers een installatie in de loop van de jaren steeds meer ontregeld raakt.
Het idee achter de GACS-verplichting is dat met een actief gemonitorde en goed ingeregelde installatie zowel het comfort voor de gebruiker wordt gewaarborgd als energieverspilling tegen wordt gegaan.
De eisen aan een GACS, zoals opgenomen in het Bbl, zijn:
- Het energieverbruik permanent controleren, bijhouden, analyseren en de bijsturing ervan mogelijk te maken;
- De energie-efficiëntie van het gebouw toetsen, rendementsverliezen van technische bouwsystemen opsporen, en de beheerder van de voorzieningen of technische installaties informeren over de mogelijkheden om de energie-efficiëntie te verbeteren; en
- Communicatie met verbonden technische bouwsystemen en andere apparaten in het gebouw mogelijk maken, en interoperabel zijn met technische bouwsystemen van verschillende soorten eigendomstechnologieën, toestellen en fabrikanten.
De manier om de prestaties van GACS systemen te beschrijven is vastgelegd in Engelstalige norm NEN-EN-ISO 52120.
Aangezien van deze norm nog geen Nederlandse vertaling beschikbaar is, hebben Techniek NL, TVVL en FHI gezamenlijk een “interpretatiedocument” ontwikkeld: Ontwerp- en controlerichtlijn voor GACS bijdrage aan energieprestaties van gebouwen. Dit interpretatiedocument is, totdat er een Nederlandse vertaling van de norm verschijnt, goed te gebruiken als checklist van de huidige installatiesystemen en om een programma van eisen op te stellen. Daarover later meer.
Tijdlijn uitrol GACS
In de EPBD III en IV en in de vertaling daarvan naar het Bbl zijn verschillende randvoorwaarden en deadlines opgenomen.
Het belangrijkste is het totale nominale vermogen van alle verwarmings- en koelinstallaties in het gehele gebouw bij elkaar opgeteld, met een grenswaarde van meer dan 290 kW, meer dan 70 kW of minder dan 70 kW. Het nominale vermogen is het nuttige, bruikbare vermogen dat een apparaat of installatie continue kan leveren (volgens de opgave van de leverancier). Verwar dit niet met het vermogen dat het apparaat gebruikt. Het verschil daartussen is het rendement van het apparaat.
Er is in de GACS-eisen een onderscheid tussen nieuwbouw en bestaande bouw gemaakt:
| Functie en grenswaarde | Nieuwbouw | Bestaande bouw |
|---|---|---|
| Utiliteit > 290 kW | Uiterlijk op 31-12-2025: GACS, niveau B | Uiterlijk op 31-12-2025: GACS, niveau C |
| Utiliteit > 70 kW en < 290 kW | Uiterlijk op 31-12-2029: GACS, niveau C | Uiterlijk op 31-12-2029: GACS, niveau C |
| Utiliteit < 70 kW en Woningen | Uiterlijk op 29 mei 2026: Slimme gebouwen, technische uitwerking volgt nog in Bbl,
| Uiterlijk op 29 mei 2026: Slimme gebouwen, tech-nische uitwerking volgt nog in Bbl, bijv. slimme ruimte-thermostaat i.c.m. thermostatische radiatorkranen, centrale regeling ventilatie (CO2 of RH), analyse energieverbruik via slimme meter en/of app |
Let de komende maanden bij de oplevering van nieuwbouw en nieuwe installaties op dat deze direct aan de GACS-eisen voldoen, aangezien je anders op korte termijn extra investeringen zult moeten doen.
Is woonzorggebouw 'wonen' of 'utiliteit'?
Bij gebouwen voor langdurige zorg is een grijs gebied van toepassing, waar je stil bij moet staan. Formeel hoeft een woongebouw, ook bij een woonfunctie voor wonen met zorg, niet aan de GACS-verplichting te voldoen. Dit is vergelijkbaar met de energiebesparingsplicht.
Valt een zorgcomplex onder de energiebesparingsplicht?
Ja. Maken de gebouwen of ruimten met een woonfunctie onderdeel uit van het zorgcomplex? Dan geldt de energiebesparingsplicht voor deze woningen niet. Het betreft […] zowel zorgclusterwoningen als groepszorgwoningen. Bron: RVO.nl
Maar… Als zorgorganisatie ben je wel gebonden aan de verplichting om te verduurzamen, o.a. vanuit de Green Deal Duurzame Zorg en de inkoopkaders van je Zorgverzekeraar. Ook heb je te maken met financiële en praktische voordelen van een goed ingeregelde installatie.
In de praktijk zou je het volgende kunnen stellen:
| Installaties | GACS |
|---|---|
| Collectief | Ja, GACS aan te raden |
| Individueel (per studio) | Nee, voldoe aan eisen slimme woning |
Overleg bij twijfel met je Omgevingsdienst, aangezien zij zowel op de energiebesparingsplicht als de GACS-verplichting controleren en zo nodig zullen handhaven.
Checklist GACS
Afgezien van de Engelstalige, technische uitwerking in de NEN-EN-ISO 52120 zijn er twee Nederlandstalige controlelijsten die je voor je eigen situatie kunt gebruiken:
- controlelijst van RVO
- interpretatiedocument van Techniek Nederland, TVVL en FHI
Controlelijst RVO
RVO heeft voor de Omgevingsdiensten een controlelijst opgesteld, op basis waarvan in de praktijk een toets uitgevoerd kan worden.
RVO geeft aan dat deze checklist een simpele, verkorte toets is om te bepalen of het systeem waarschijnlijk aan de eisen voldoet. Voor een volledige toets is een uitgebreide analyse van het GACS nodig. De checklist beperkt zich tot of een oplossing wel of niet is toegestaan.
Afwijkend op de eis om minimaal aan klasse C te voldoen is paragraaf 7.4 – energieconsumptie en binnenklimaat rapportage, waarvoor je ook bij bestaande bouw minimaal aan klasse B moet voldoen:
Dit komt deels overeen met de erkende maatregel GA1 – Pas een automatisch energieregistratie- en bewakingssysteem (EBS) met rapportagefunctie toe.
Let wel op dat de rapportage in deze is uitgebreid met informatie over het binnenklimaat.
Interpretatiedocument van Techniek Nederland, TVVL en FHI
Techniek Nederland, TVVL en Federatie van technologiebranches (FHI) hebben in september 2024 het interpretatiedocument Ontwerp- en controlerichtlijn voor GACS bijdrage aan energieprestaties van gebouwen gepubliceerd. Deze publicatie is gebaseerd op de Engelstalige norm NEN-EN-ISO-52120-1 en analyseert in detail wat de eisen van deze norm voor de praktijk betekenen.
Op blz. 35 van het document wordt uitgelegd wat de klassen A t/m D betekenen.
De uitleg bij de klassen geeft aan dat een (moderne) standaard regeling al aan klasse C voldoet en dat daarmee de uitdaging om aan de GACS-verplichting te voldoen niet eens zo groot hoeft te zijn.
Een verouderd systeem met regelkasten die niet aan een GBS gekoppeld zijn en een verwarmings- of koelinstallatie waar je niet op ruimteniveau het comfort in kunt regelen zal echter al snel niet aan de GACS-verplichting kunnen voldoen. In die situatie valt echter ook de meeste energiebesparing te behalen, tot wel 20%…
Vanaf blz. 36 van het document wordt puntsgewijs gekeken welke situatie aan klasse A, B, C of D voldoet. Ter vergelijking met de eerder vermelde controlelijst van RVO zie je in het interpretatiedocument de nuances naar voren komen:
Om op dit punt aan de GACS-eis te voldoen zal je installatie een individuele ruimte regeling moeten hebben (klasse C). Bij nieuwbouw moet er ook nog een communicatieve regeling tussen de regelaars en het GACS zijn (klasse B).
Vrij vertaald:
- Bij bestaande bouw volstaat een thermostatische radiatorkraan of een ruimtethermostaat.
- Bij nieuwbouw moet de ruimtethermostaat communiceren met de centrale regeling.
Per punt wordt in het interpretatiedocument tekst en uitleg over de eisen en mogelijke oplossingen gegeven.
Afwijkend op de eis om minimaal aan klasse C te voldoen is paragraaf 7.4 – rapporteren van informatie over het energieverbruik en binnenklimaat, waarvoor je ook bij bestaande bouw minimaal aan klasse B moet voldoen:
Dit komt deels overeen met de erkende maatregel GA1 – Pas een automatisch energieregistratie- en bewakingssysteem (EBS) met rapportagefunctie toe. Let wel op dat de rapportage in deze is uitgebreid met informatie over het binnenklimaat.
Checklist RVO versus Interpretatiedocument
Voor een eerste zelfscan van je eigen gebouw, installaties en gebouwbeheersysteem is de checklist van de RVO goed te gebruiken. Het nadeel is dat deze lijst niet goed te gebruiken is om je eigen ambities te stellen en deze vervolgens als programma van eisen naar je leverancier(s) te versturen.
Het voordeel van het interpretatiedocument is dat je op detailniveau je hele installatie kunt beoordelen of het aan de eisen van de wet- en regelgeving en aan je eigen eisen & wensen voldoet. Het nadeel is dat je op een aantal punten detailkennis over een bepaald onderwerp moet hebben. Als je zelf niet over die kennis beschikt dan zal hulp van een installateur of (installatie-)adviseur voor een juiste interpretatie noodzakelijk zijn.
GACS opnemen in Programma van eisen
Het interpretatiedocument is goed te gebruiken om een programma van eisen op te stellen en je uitvraag aan je installateur of je adviseur op te stellen. Vraag niet “doe maar een voorstel voor een GACS”, tenzij je vervolgens de aanbieder per punt laat specificeren welke klasse ze aanbieden: C, B of A.
Ter vergelijking: Als je ter vervanging van je klassieke DAF 66 variomatic een nieuwe auto zoekt, dan ben je niet per sé goed geholpen als de dealer een zelfsturende waterstof-auto aan je verkoopt. Is die auto toekomstbestendig en duurzaam? Ja, zeker! Is die auto de meest efficiënte en voordeligste manier om van A naar B te rijden? Op dit moment waarschijnlijk nog niet. Uiteraard kun je er wel voor kiezen om toch die waterstofauto te kopen, omdat je dat om persoonlijke of zakelijke redenen graag wilt.
Bestaande bouw
Bij bestaande bouw kan na de inventarisatie van je bestaande gebouw en installaties bepaald worden op welke punten de installatie nog niet aan de GACS-verplichting voldoet. In de basis is alles op D niveau onvoldoende en moet je dus stappen zetten.
Het is in de basis voldoende om een uitvraag te doen om op alle “D-punten” naar “C” te gaan. Neemt niet weg dat je er zelf voor kunt kiezen om op bepaalde punten of voor de gehele installatie voor niveau “B” of “A” te gaan. Alleen voor paragraaf 7.4 moet je dus minimaal voor klasse B kiezen.
Als je je ambitie hebt vastgelegd dan kun je op basis van de inventarisatie per punt je programma van eisen vastleggen en een uitvraag doen.
Nieuwbouw
Bij nieuwbouw is de GACS-eis afhankelijk van de grootte van de installatie en is het dus van belang om te weten of de nieuwe installaties een nominaal vermogen van meer 70 kW resp. 290 kW zullen hebben. Dat zal de installatie-adviseur of -installateur voor je door moeten rekenen.
Als je meer dan 290 kW aan vermogen krijgt, dan moet je gehele installatie aan klasse B gaan voldoen. Laat dat in het programma van eisen opnemen en laat zowel vooraf als na oplevering aantonen dat de installatie daaraan voldoet.
Als je onder de 290 kW maar boven de 70 kW uitkomt, dan voldoet klasse C, net als bij bestaande bouw. Ook dit kun je in het PvE opnemen en bij uitvoering aan laten tonen.
Keuring van installatiesystemen in relatie met GACS
Op basis van de EPBD III moet het gehele verwarmings- en airconditioningssysteem periodiek gekeurd worden boven de 70 kW aan opgesteld nominaal vermogen. Is één van beide systemen gekoppeld aan een ventilatiesysteem? Dan moet ook dit ventilatiesysteem worden gekeurd.
De keuringen gaan over het hele systeem, niet alleen de opwekker. Ze richten zich op de energieprestatie bij normaal gebruik.
Na de keuringen krijgt de eigenaar van het gebouw een keuringsrapport. Alsook een advies hoe de energieprestatie van het systeem kosteneffectief is te verbeteren.
Vrijstelling keuring met GACS
Op het moment dat het installatiesysteem door een GACS aangestuurd wordt, dan vervalt de EPBD III-keuring. Deze hebben beide namelijk hetzelfde doel: het efficiënt laten werken van een verwarmings- en/of koelsysteem.
Aangezien in 2030 alle installatiesystemen waarvoor deze keuringsplicht geldt verplicht over een GACS moeten beschikken, is het te verwachten dat de EPBD III keuring op termijn vervalt.
Andere keuringseisen
De EPBD III-keuring is aanvullend aan de eerder al verplichte keuringen van bijv. individuele stooktoestellen of de lekdichtheidscontrole van koudemiddelen in een aircosysteem.
De keuringseisen aan stookinstallaties en de lekdichtheidscontroles blijven ook bij de aanwezigheid van een GACS bestaan.
Meer informatie daarover vind je onder andere op de sites van RVO en SCIOS.
Automatische lichtregelsystemen
Om te voorkomen dat verlichting onnodig aan blijft staan als er geen mensen in een ruimte zijn of na sluitingstijd van een gebouw, wordt het door de invoering van de EPBD IV in twee fasen verplicht om een automatisch lichtregelsysteem in utiliteitsgebouwen (EPBD IV: “gebouw niet voor wonen bestemd”) te installeren.
De grenswaarden zijn, net als het GACS, gekoppeld aan het totale nominale vermogen van de verwarmings- en koelinstallatie. Dus… moet je een GACS installeren? Dan moet je ook een automatisch lichtregelsysteem installeren.
| Functie en grenswaarde | Nieuwbouw en bestaande bouw |
|---|---|
| Utiliteit > 290 kW | Uiterlijk op 31-12-2027 |
| Utiliteit > 70 kW, < 290 kW | Uiterlijk op 31-12-2029 |
Voor gebouwen met een gezondheidszorgfunctie roept deze verplichting vragen op, want hoe ga je om met ruimtes waar mensen slapen (bedgebied), waar onderzoek gedaan wordt, etc.?
Het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening geeft aan dat hier uiteraard naar de intentie van de regeling (licht niet onnodig laten branden) en naar de dagelijkse praktijk gekeken zal worden.
Het is dus niet zo dat je op een patiënten- of cliëntenkamer aanwezigheidsmelders moet plaatsen of dat je in een onderzoeksruimte of laboratorium de verlichting te pas en te onpas automatisch aan/uit moet gaan.
Wel vergt dit vooraf een uitgebreide analyse van de wensen en eisen per type ruimte, alvorens je een installateur vraagt om een automatisch lichtregelsysteem te installeren of om deze in bepaalde ruimtes achterwege te laten.
Let op dat het mogelijk is om een GACS en een automatisch lichtregelsysteem op bepaalde punten te combineren. Als er niemand in de ruimte is, dan kan het licht uit, maar kan wellicht ook de ventilatie en verwarming/koeler een standje lager gezet worden.
Tot slot
Ieder persoon en ieder bedrijf in Nederland wordt geacht de wet te kennen en zich daaraan te houden. Deze memo is daarvoor een hulpmiddel, maar zal nooit alle onderwerpen kunnen behandelen, raadpleeg bij vragen of twijfel een expert.
Houdt in gedachten dat de wetten en regels op het gebied van duurzaamheid, maar ook van toegankelijkheid, veiligheid en gezondheid, de ondergrens zijn van wat maatschappelijk verantwoordelijk wordt geacht. Het is niet verboden om meer te doen dan wettelijk vereist is. Sterker nog, gezien de ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid is het aan te raden om alvast rekening te houden met toekomstige ontwikkelingen en dus “voor te lopen” op de wet- en regelgeving. De Milieuthermometer Zorg (niveau zilver en goud) en subsidieregelingen zijn daar goede hulpmiddelen voor.
Heb je naar aanleiding van deze informatie nog vragen of hulp nodig? Neem dan contact op met je installatie-adviseur of -installateur of met je Omgevingsdienst.
Bronvermeldingen en handige sites
Verder lezen
Maandelijks actualiteiten ontvangen
Blijf op de hoogte van de CO2-routekaart en duurzaam zorgvastgoed met de EVZ nieuwsbrief.
Copyright © 2025 – Alle rechten voorbehouden | Privacyverklaring | Colofon | Cookiebeleid